Muhammed eš-Šejbani

2.1. Kratka biografija

  Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani (749-805)[1], tabi-tabiin i drugi najvažniji učenik Ebu Hanife. Rođen je u Vasitu (ist. Irak). Sirijskog je porijekla. Njegovi preci su iz Haraste (danas sjev. ist. predgrađe Damaska). Prvo se školovao u Kufi kod Ebu Hanife i Ebu Jusufa. Nakon smrti Ebu Hanife, učio je dvije ili tri godine u Medini kod Malika ibn Enesa, osnivača malikijskog mezheba. Učio je i u Šamu kod Evzaije, osnivača evzaijskog mezheba, te u Kufi kod još najmanje 30 drugih učenjaka, među kojima je Sufjan es-Sevri, utemeljitelj sevrijskog mezheba. U Mekki je učio, između ostalih, kod Sufjana ibn Ujejne, začetnika zasebnog mezheba. Studirao je i u Basri i Vasitu. Pored spomenutih 5 osnivača mezheba, njegovi učitelji su bili: Ebu Jusuf, Zufer ibn Huzejl, Abdullah ibn el-Mubarek, Davud et-Tai, stariji učenici Ebu Hanife; Mis'ar ibn Kidam, Abdulmelik ibn Abdulaziz ibn Džurejdž, Junus ibn Ebu Ishak es-Subej'i, Šu'be ibn el-Hadždžadž i dr.

  Kao dvadesetogodišnjak, oko 770. godine, Šejbani je počeo da podučava u Kufi. Kasnije se preselio u Bagdad, gdje je sa prekidima djelovao oko 20 godina. Bio je kadija Rekke (sjev. ist. Sirija) sedam godina (796-803). Otprilike dvije godine prije smrti je postavljen za vrhovnog kadiju. Preminuo je u Reju (danas predgrađe Teherana). Među njegovim učenicima su bili Šafija i Ebu Sevr, osnivači mezheba. Njegovi drugi učenici su: Esed ibn el-Furat, učenik imama Malika; Jahja ibn Mein, učitelj imama Buharije; Ebu Ubejd El-Kasim ibn Sellam, autor hadiskih zbirki Al-Amvāl, Al-Ṭuhūr i drugih; Ebu Sulejman Musa ibn Sulejman el-Dževzedžani, hanefijski pravnik Bagdada; Mualla ibn Mensur er-Razi, hanefijski muftija Bagdada; Ebu Hafs el-Kebir, hanefijski imam Transoksanije; Muhammed ibn Semaa et-Temimi, hanefijski kadija Bagdada; Isa ibn Eban, hanefijski kadija Basre; i dr. Pouzdan prenosilac.

  Šejbani je najzaslužniji za ranu kodifikaciju hanefijskog mezheba, sabravši fikhsku zaostavštinu Ebu Hanife i njegovih učenika u 6 knjiga: Al-Mabsūṭ/Al-Aṣl, Al-Siyar al-kabīr, Al-Siyar al-ṣaġīr, Al-Ǧāmi' al-kabīr, Al-Ǧāmi' al-ṣaġīr. Te knjige predstavljaju prvu fikhsku enciklopediju zvanu Ẓāhir al-riwāyah (Očita predaja). Ima i svoj Al-Āṯār, jednu od najstarijih hadiskih zbirki. Pored ovih 7 knjiga, autor je još najmanje 103 knjige: fikh (Kitāb Al-Iktisāb fī al-rizq al-mustaṭāb, Al-Ḥuǧǧah ‘alā ahl al-Madīnah, Kitāb iǧtihād al-ray, Al-Raqqiyyāt, Al-Kaysāniyyāt (Al-Amālī), Al-Ǧurǧāniyyāt, Al-Harūniyyāt, 8 rivajeta knjige Al-Nawādir, Ziyādah al-Ziyādāt, Masāil Aḥmad al-Qāri, Masāil Ibn Šuǧa', Masāil ahl al-Baṣrah, Kitāb al-ṣalāh, Kitāb al-ḥayḍ, Kitāb nawādir al-ṣalāh, Kitāb al-saǧādāt, Kitāb al-tarāwīḥ, Kitāb al-zakāh, Kitāb mā yūḍau' fīhi al-ẖums wa al-u'šr wa liman yaǧib, Kitāb al-ṣawm, Kitāb nawādir al-ṣawm, Kitāb al-taḥarrī, Kitāb al-manāsik, Kitāb al-haǧǧ, Kitāb al-nikāḥ, Kitāb al-riḍā', Kitāb al-ṭalāq, Kitāb al-'itq, Kitāb 'itq ummahāt al-awlād, Kitāb al-mukātab, Kitāb al-walā', Kitāb al-aymān wa al-nuḏūr, Kitāb al-kaffārāt, Kitāb al-ḥudūd, Kitāb al-sariqa wa quṭṭā' al-ṭarīq, Kitāb al-siyar, Kitāb al-ẖarāǧ, Kitāb al-ušr, Kitāb al-istiḥsān, Kitāb al-laqīt, Kitāb al-luqaṭah, Kitāb al-ābiq, Kitāb al-mafqūd, Kitāb al-ġaṣb, Kitāb al-wadīa'h, Kitāb al-āriyah, Kitāb al-šarikah/al-mufāwaḍah, Kitāb al-ṣayd, Kitāb al-ḏabāiḥ, Kitāb al-waqf, Kitāb al-hibah wa al-ṣadaqāt, Kitāb al-buyū' wa al-salam, Kitāb al-ṣarf, Kitāb al-šuf'ah, Kitāb al-qismah, Kitāb al-iǧārāt al-kabīr, Kitāb al-iǧārāt al-ṣaġīr, Kitāb adab al-qāḍī, Kitāb al-šahādah, Kitāb al-ruǧū' 'an al-šahādah, Kitāb al-da'wah wa al-bayyināt, Kitāb al-iqrār, Kitāb al-wakālah, Kitāb al-kafālah, Kitāb al-ḥawālah, Kitāb al-ṣulḥ, Kitāb al-rahn, Kitāb al-muḍārabah al-kabīr, Kitāb al-muḍārabah al-ṣaġīr, Kitāb al-muzāraa'h al-kabīr, Kitāb al-muzāraa'h al-ṣaġīr, Kitāb al-širb, Kitāb al-ašribah, Kitāb al-ikrāh, Kitāb al-ḥaǧr, Kitāb al-ma'ḏūn al-kabīr, Kitāb al-ma'ḏūn al-ṣaġīr, Kitāb al-diyāt, Kitāb al-ma'āqil, Kitāb al-ẖiṣāl, Kitāb al-ǧināyāt, Kitāb ǧināyāt al-mudabbar wa al-mukātab, Kitāb al-'āqil, Kitāb al waṣāyah, Kitāb al-'ayn wa al-dayn/ al-waṣāyah fī al-'ayn wa al-dayn, Kitāb al-'itq fī al-maraḍ, Kitāb al-dawr, Kitāb al-farāiḍ, Kitāb farāiḍ al-ẖunṯā, Kitāb al-hunṯā, Kitāb ḥisāb al-waṣāyah, Kitāb al-šurūṭ, Kitāb al-ḥiyal, Kitāb al-kasb), hadiske zbirke (rivajet Muvette Malika, rivajet Musneda Ebu Hanife), usuli-fikh (Kitāb uṣūl al-fiqh) itd. Inače, većina njegovih djela je sačuvana, makar u nekom obliku, i uglavnom su štampana.

 

2.2. Glavne karakteristike njegovog lika i djela

 

  Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani je spadao u vodeće islamske učenjake svoga doba - formativnog doba pravnih škola (mezheba). Bio je upućen u fikh (islamsko pravo), hadis (nauku o predajama Muhammeda, a.s.), teologiju (kelam), tefsir (tumačenje Kur'ana), ahlak (islamsku etiku), arapski jezik i druge islamske nauke.[2] Ubrajao se u treću generaciju muslimana - tabi-tabiine (sljedebenike tabiina), tj. one koji su se susreli sa tabiinima (drugom generacijom muslimana), sljedbenicima ashaba. Posjedovao je izuzetne moralne osobine zbog čega je, između ostalog, poput svoga učitelja Ebu Hanife, prvobitno izbjegavao obnašanje ikakvih javnih funkcija. Naime, smatrao je, kao i Ebu Hanife, da ne treba obnašati javne službe, posebno kadijske, dok su na vlasti nepravedni vladari, kakve su i Abbasije bili. No, kad je shvatio da će njegova izolacija prouzoročiti više štete nego koristi (npr. postavljanje na kadijske pozicije ni naučno ni moralno dostojnih ljudi), na nagovor svoga učitelja i kolege Ebu Jusufa, prihvatio se kadijske službe.

  Pored naprijed spomenutih općih karakteristika, život i djelo imama Šejbanije su specifični po mnogo čemu. U nastavku ćemo spomenuti nekoliko posebnih značajki ovog velikog hanefijskog imama.

- Bio je mudžtehid. Iako je imao intelektualno-pravne sposobnosti da bude apsolutni mudžtehid i u velikom broju pravnih pitanja zauzeo drugačiji stav, ipak je izabrao da bude mudžtehid unutar mezheba (mudžtehid u furuima-sekundarnim propisima) i slijedi pravnu školu svoga učitelja Ebu Hanife. Naime, smatrao je da primat pripada Ebu Hanifi, kao najvećem imamu.[3]

- Uticao je na razvoj malikijskog mezheba. Tako se imam Malik, njegov učitelj, preko njega upoznao sa Ebu Hanifinim učenjem i metodologijom, koji su ostavili vidljiv trag u strukturi Malikove Muvette. Usto, Esed ibn el-Furat, istaknuti Malikov učenik, ujedno je bio i Šejbanijev učenik. Dalje, imam Esed je bio učitelj malikijskog učenjaka Sahnuna (776-854), koji je napisao glavni izvor malikijskog mezheba - fikhsku enciklopediju Mudevvenu. Stoga ne treba da čudi da je Mudevvena po strukturi, poglavito po redoslijedu fikhskih poglavlja, slična Šejbanijevom Mebsutu. O njegovom uticaju malikijski učenjak Ibn Rušd Stariji (1058-1126) piše: „Al-Mudawwanah je kod fakiha kao što je Sibejhov Al-Kitāb kod gramatičara i Euklidova knjiga kod matematičara... Ona je napisana prema mezhebu stanovnika (učenjaka) Iraka).“[4]

- Uticao je direktno na nastanak šafijskog mezheba. Naime, imam Šafija je bio njegov istaknuti učenik. Brojne su Šafijine pozitivne kritike i impresije o njegovom učitelju Šejbaniju. Također, uticaj hanefijskog mezheba, tačnije Šejbanijevih djela, se osjeti u glavnoj Šafijinoj knjizi Umm.

- Uticao je indirektno na formiranje hanbelijske pravne škole.[5] Ahmed ibn Hanbel nije učio pred Muhammedom Šejbanijom, ali je učio kod njegovog kolege Ebu Jusufa tri godine.[6] Tako imam Ahmed priznaje da je imam Ebu Jusuf prvi njegov učitelj iz hadisa: „Prvi od kojeg sam zapisivao hadise je Ebu Jusuf.“[7]

- Smatra se ocem komparativnog islamskog prava (fikha).[8] Šejbani je uticao na nastanak komparativnog fikha, prvenstveno kroz svoja djela komparativnog fikha (Al-Ḥuǧǧah ‘alā ahl al-Madīnah, njegov rivajet Muvette imama Malika), u kojima je zapisivao fikh obje pravne škole: iračke škole mišljenja (re'ja), tj. hanefijskog mezheba i hidžaske škole hadisa, tj. malikijskog mezheba. Spomenuta djela su bila obrazac kasnijim učenjacima koji su se bavili komparativnim pravom, kao npr. Tahaviji, Ibn Džeriru et-Taberiju, Ibn Rušdu, Ibn Kudami i dr.

  Također, Šejbani je ostvario značajan uticaj na nastanak komparativnog fikha i kroz svoju fikhsku enciklopediju zahiru-r-rivajet, prvu fikhsku enciklopediju na svijetu, koja je poslužila kao obrazac za pisanje temeljnih djela iz ostala tri mezheba (npr. Al-Mudawwanah u malikijskom, Al-Umm i Muẖtaṣar al-Muzani u šafijskom i Muẖtaṣar al-Ḥuraqi u hanbelijskom mezhebu).[9] Tako Ibn Tejmijje priznaje Šejbanijev uticaj na nastanak izvornih djela šafijskog i hanbelijskog mezheba, pa veli: „Doista je El-Hureki slijedio obrazac Muzenija, a Muzeni je slijedio obrazac Muhtesara[10] Muhammeda ibn Hasana...“[11]

- Dao je veliki doprinos na polju međumezhebskog zbližavanja i dijaloga, o čemu smo već pričali, kada smo se osvrtali na njegov doprinos razvoju komparativnog fikha.

- Zaslužan za zapisivanje i kodifikaciju hanefijskog mezheba, što je uradio putem pisanja zahiru-r-rivajeta, prve fikhske enciklopedije u islamu, kako je već pojašnjavano.[12]

- Zaslužan je za širenje hanefijskog mezheba, kako preko položaja kadije u Rekki i Horasanu, tako i preko svojih hanefijskih učenika koji su djelovali u najmanje 16 mjesta širom Islamske države, od Egipta do Afganistana. Štaviše, tadašnji vrhovni kadija i njegov kolega Ebu Jusuf ga je i postavio kao kadiju u Rekki, ljetnjoj prijestolnici Abbasijske države, s ciljem širenja hanefijskog mezheba. Tako Muhammed ibn Semaa navodi: „Razlog miješanja Muhammeda ibn Hasana sa sultanom jeste činjenica da je od Ebu Jusufa zatražen savjet o čovjeku koji će obnašati funkciju kadije u Rekki. Stoga im je odgovorio: „Ne znam vam čovjeka koji je podesan, osim Muhammeda ibn Hasana. Ako hoćete, zatražite da dođe iz Kufe[13].“ Tako su ga oni doveli. Kada je došao, prišao je Ebu Jusufu, pa ga je pitao: „Zašto si me doveo?“ Ebu Jusuf je odgovorio: „Tražili su od mene savjet u vezi kadije Rekke. Tako sam im ja ukazao na tebe, a time sam imao na umu da je doista Uzvišeni raširio ovo naše znanje po Kufi, Basri i cijelom Mašriku (istočni dio Islamske države). Stoga sam htio da ti budeš u dotičnoj pokrajini, kako bi Allah preko tebe raširio ovo naše znanje u njoj i drugim šamskim krajevima iza nje.“...“[14]

- Postavio je temelje privrednog (ekonomskog) prava u islamu. Tako njegova knjiga Kitāb al-kasb (Knjiga o privređivanju) predstavlja prvu knjigu napisanu u oblasti islamskog privrednog prava. Također, Šejbanijeva ekonomska misao je zastupljena i u drugim njegovim djelima, posebno knjigama iz Mebsuta koje govore o muamelatu (imovinskom pravu), kao npr. Kitāb al-buyū' wa al-salam (Knjiga o kupoprodajama i selemu), Kitāb al-ṣarf (Knjiga o konverziji), Kitāb al-iǧārāt (Knjiga o najmovima).[15]

- Smatra se utemeljiteljem islamskog međunarodnog prava (sijera), budući da je, između ostalog, napisao prve posebne knjige o sijeru: Al-Siyar al-kabīr i Al-Siyar al-ṣaġīr. Štaviše, prema mišljenju određenih autora, drži se utemeljiteljem međunarodnog prava uopće, jer je sakupio i sistematizirao pravila islamskog međunarodnog prava 800 i više godina prije nego što je djelovao Hugo Grocije (Grotius[16], 1583-1645).[17] Stoga je Jozef fon Hamer (Joseph von Hammer, 1774-1856), glasoviti austrijski orijentalista, imenovao Šejbanija „muslimanskim Hugo Grocijem“.[18] U Oksfordskom priručniku historije međunarodnog prava (The Oxford Handbook of the History of International Law) Šejbani je nazvan „praocem međunarodnog prava (grandfather of international law)“[19] i njegova biografija je obrađena kao prva među 21 biografijom istaknutih historijskih ličnosti koje su dale doprinos razvoju međunarodnog prava. Šrilankanski pisac Kristofer Viramantri (Christopher Weeramantry, 1926-2017), inače sudija Međunarodnog suda pravde u Hagu (1991-2000) i jedno vrijeme potpredsjednik dotičnog suda (1997-2000), identificirao je Šejbanija kao autora najdetaljnijeg ranog djela iz međunarodnog prava, zaključivši da je Al-Siyar preteča razvoju modernog internacionalnog prava i da su Grocijeva djela o međunarodnom pravu možda pisana pod uticajem ranih islamskih učenjaka, uključujući djela Šejbanija na dotičnu temu.[20]

  Također, imam Muhammed je obrađivao pravna pitanja iz sijera i u drugim svojim fikhskim djelima (Al-Aṣl, Al-Ǧāmi' al-kabīr, Al-Ǧāmi' al-ṣaġīr itd.)[21]

- Šejbani je prvi koji se bavio fikhskom naukom o sličnim i paralelnim propisima (ilm el-ešbah ve en-nezair), odnosno naukom o fikhskim (pravnim) finesama (ilm el-furuk el-fikhijje), što je vidiljivo iz njegovog opusa, pogotovo iz njegovih knjiga Al-Aṣl, Al-Ǧāmi' al-kabīr i Al-Ḥuǧǧah ‘alā ahl al-Madīnah.[22]

- Bio je profesionalan, sposoban, mudar i, što je najvažnije, pravedan i hrabar kadija (šerijatski sudija).[23] Dovoljno je spomenuti sljedeća dva slučaja kao svjedočenje o njegovoj pravednosti i hrabrosti na dužnosti kadije. Oba slučaja su se desila dok je bio rekkanski kadija. Zbog prvog slučaja mu je čak jedno vrijeme bilo zabranjeno da sudi i izdaje fetve.

  Prvi slučaj je vezan za jednog potomka h. Alije. Naime, Jahja el-Kamil ibn Abdullah el-Mahd ibn Hasan el-Musenna ibn Hasan ibn Alija (728-iza 798), čukununuk h. Alije i navrnunuk Muhammeda, a.s., je digao ustanak 176. godine po Hidžri (792. godine) u Dejlemu (planinska oblast u Gilanu (Džejlanu), zapadni Taberistan na sjeveru Irana) zbog nepravde.[24] Tadašnji halifa Harun er-Rešid je poslao svoga vezira El-Fadla ibn Jahju el-Bermekija sa ogromnom vojskom od 50 000 ljudi da uguši ustanak. Vezir El-Fadl je ponudio Jahji sigurnost (eman, zaštitu, dekret o zaštiti), ako se preda i pokori halifi. Jahja je pristao, ali pod uslovom da halifa svojeručno potpiše dekret o zaštiti. Harun er-Rešid je to prihvatio. Stoga je lično potpisao dekret o zaštiti, kojem su svjedoci bili kadije, fakihi (pravnici) i starješine (šejhovi) Hašimija (tj. ehli-bejta: Abbasije, Alevije, Džaferije i dr.). Onda je dekret o zaštiti poslao Jahji u Dejlem, zajedno sa poklonima i većim materijalnim iznosom. Tako je Jahja iz Dejlema otišao u Bagdad i poklonio se halifi. Halifa ga je toplo ugostio, sa svim počastima. Potom se Jahja vratio u rodnu Medinu. Historičari spominju da mu je imam Malik, inače njegov učitelj, u Medini potvrdio da je riječ o pravno važećem dekretu o zaštiti.

  Tako je Jahja el-Kamil jedno vrijeme živio u Medini, najmanje šest godina, sve dok 798. godine nije preminuo vrhovni kadija Ebu Jusuf i na njegovo mjesto došao zloglasni Ebu-l-Buhturi Vehb ibn Vehb (?-815/16), Medinjanin, porijeklom iz Kurejša. Tada je halifa Er-Rešid odlučio da pogazi dekret o zaštiti, ali mu je trebala odluka o pravnom poništenju iz učenjačkih krugova. Stoga je u svojoj ljetnoj prijestolnici Rekki, u vrijeme kada je Muhammed ibn Hasan eš-Šejbani obnašao funkciju kadije, sazvao sastanak najvećih ulemanskih autoriteta. Sastanku su, pored Šejbanije, prisustvovali, između ostalih, vrhovni kadija Ebu-l-Buhturi i Hasan ibn Zijad, Šejbanijev kolega i učenik Ebu Hanfe. Bio je prisutan i sam Jahja el-Kamil.

  Sajmeri i drugi historičari navode detalje ovog događaja, onako kako ga Šejbani lično opisuje: „Kada je Er-Rešid stigao u Rekku, došao sam, pa sam ušao kod njega, zajedno sa Hasanom ibn Zijadom el-Lu'luijem i Ebu-l-Buhturijom Vehbom ibn Vehbom. Tako nam je Er-Rešid izvadio dekret, o zaštiti, koji je napisao Jahji ibn Abdullahu ibn Hasanu. Stoga mi ga je dao, pa sam ga pročitao. Onda sam shvatio koji je razlog što smo mu došli. Tako sam upoređivao između toga da pokažem nešto što bi moglo prouzročiti da ja budem razlog da čovjek bude ubijen i toga da ga ne klevećem, iako znam da će mi to privući Rešidov gnjev. No, odabrao sam Allahovu naredbu i ahiretsku kuću, pa sam kazao: „Ovo je dekret o zaštiti koji je potvrđen, ne postoji pravna doskočica (hilet) kojim se može poništiti.“ Na to je Er-Rešid istrgao dokument iz mojih ruku i dao ga El-Lu'luiju. Tako ga je on pročitao i kazao rečenicu tako tiho da ne znam da li se čula ili se nije čula: „Ovo je dekret o zaštiti.“ Stoga je Er-Rešid istrgao dokument iz njegovih ruku i dao ga El-Buhturiju. Tako ga je on pročitao. Zatim je kazao: „Ja se ne uzdam u njega (tj. dekret o zaštiti), niti sam zadovoljan sa njim. Ovo je hrđav čovjek. Pobunio se i prolio krv muslimana. I uradio je i uradio... Stoga, on ne zaslužuje zaštitu.“ Potom je rukama dotakao svoje cipele. Tada sam ga vidio kako vadi nož i kako pismo (o zaštiti) reže na dvije polovine. Onda ga je dao slugi. Zatim se okrenuo Er-Rešidu, te kazao: „Ubij ga, a ja sam odgovoran za njegovu krv (tj. ubistvo).“

  Šejbani dalje prenosi: „Tako smo ustali sa sastanka. Došao mi je Rešidov glasnik sa porukom da ne izdajem nikome fetve, niti da presuđujem. To je potrajalo sve dok Ummu Džafer (tj. Zubejda, Rešidova žena) nije htjela da uvakufi izvjesni vakuf. Stoga mi je uputila pismo o tome, a ja sam joj objasnio da mi je zabranjeno da izdajem fetve. Na to je ona pričala sa Er-Rešidom, pa mi je dao dozvolu.“

 Šejbani dalje kazuje: „Svi iz Rešidove porodice, a i ja, smo se čudili Ebu-l-Buhturiju, koji je bio sudija, kakvu je fetvu donio i kako je na sebe preuzeo krv (ubistvo) čovjeka muslimana. Onda, kako je nosio u svojim cipelama nož.“

  Šejbani dalje veli: „Er-Rešid nije ubio Jahju tada. Naime, Jahja je umro u zatvoru nakon nekog vremena.“ Tačnije, Es-Sindi ibn Šahik, načelnik bagdadske policije, po naredbi Haruna er-Rešida, sproveo je Jahjaa u tamnicu bagdadskog zatvora, gdje je umro nepoznate godine. Musa ibn Abdullah ibn Musa, potomak h. Ebu Bekra, dodatno prenosi: „Kada je Muhammed (eš-Šejbani) izašao, počeo je da plače. Mnogo je plakao. Stoga sam ga pitao: „O Ebu Abdullah, da li plačeš radi ove rane na glavi?“ Naime, Er-Rešid ga je gađao mastionicom, pa mu je načinio ranu na glavu i krv je potekla niz njegovo lice i odjeću. I još mu je kazao: „Odluku ovoga i sličnih njemu da se dignu na ustanak jačaju ti i tebi slični!“ Muhammed mi je odgovorio: „Ne, tako mi Allaha, ne plačem zbog toga, već plačem zbog moje slabosti.“ Pitao sam: „Koja je bila tvoja slabost, kad si doista zauzeo stav koji je plemenitiji od bilo kojeg stava na licu zemlje?“ Na to je on odgovorio: „Kada je Ebu-l-Buhturi kazao što je kazao, trebalo je da kažem: „Odakle ti izvor za takve riječi?“, kako bih iznio argument protiv njega koji pobija ono što je on kazao.“[25]

  Drugi slučaj koji potvrđuje Šejbanijevu kadijsku hrabrost i pravdu se desio 184. godine po Hidžri (800. godine), kada je spasio imama Šafiju od pogubljenja. Naime, Šafija je te godine obavljao određene administrativne poslove u Nedžranu (pokrajina u današnjoj jug. zap. S. Arabiji, na granici sa Jemenom). No, namjesnik Jemena ga je kod halife Haruna er-Rešida nepravedno optužio za zavjeru protiv Abbasijske države. Stoga je Šafija, zajedno sa devet Alevija (pripadnika h. Alijine porodice), koji su isto optuženi za zavjeru, sproveden u Bagdad. Međutim, halifa se nalazio u Rekki, ljetnoj abbasijskoj rezidenciji, te su oni iz Bagdada prebačeni u Rekku. Tako su uvedeni na prijem kod halife. U prisustvu halife je bio i Muhammed eš-Šejbani, tadašnji rekkanski kadija. Er-Rešid je počeo raspravljati prvo sa ovih devet članova h. Alijine porodice, jednim po jednim. Kako je sa kojim od njih završio raspravu, tako je naređivao krvnicima da ga pogube. Na kraju ih je likvidirao svih devet.

  Onda je došao red na Šafiju. Halifa mu se obratio, između ostalog, sljedećim riječima: „Ti si se digao protiv nas i smatraš da ja nisam za halife.“ Šafija je negirao optužbe, objasnivši da je nepravedno optužen, da se inače bavi naukom i fikhom, te da kadija Muhammed ibn Hasan to zna. Stoga je Er-Rešid pitao Šejbanija: „O Muhammede, da li je ovo što dotični govori tako kako govori?“ Šejbani je odgovorio: „Naravno. On u nauci zauzima visoko mjesto i nema veze sa stvarima za koje je optužen.“ Stoga je halifa kazao: „Onda ga uzmi dok ne razmotrim njegov slučaj.“ Na to ga je Šejbani uzeo. Tako je Šafija zbog Šejbanijevih hrabrih i istinitih riječi spašen pogubljenja.[26]

- Sekundarne fikhske propise je obrađivao u skladu sa pravilima arapskog jezika.[27]

Autor: Jusuf Džafić

[1] Vidi detaljnije o Muhammedu Šejbaniju: Ibn es-Sa'd, Et-Tabekat el-kubra, sv. 7, str. 336-337; Ibn Kutejbe ed-Dineveri, El-Mearif, str. 500; Ibn Džerir et-Taberi, Tarih er-rusul ve el-muluk, sv. 8, str. 247; Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 125-134; El-Bejheki, Menakib eš-Šafi'i, Mektebe Dar Et-Turas, Kairo, 1970, sv. 1, str. 28, 101-105 (passim), 105-178, 178-200 (passim), 246, 334, 399, 530, 539-540, sv. 2, str. 12, 65, 83, 86, 120, 131, 150, 245-246; Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 174-175; El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 2, str. 169-178; Eš-Širazi, Tabekat el-fukaha', str. 135-136; Jahja ibn Ibrahim es-Selmasi, Menazil el-eimme el-erbea: Ebi Hanife ve Malik ve Eš-Šafi' ve Ahmed, str. 178-179; Es-Sem'ani, El-Ensab, sv. 8, str. 200-204; Ibn Asakir, Tarih Dimešk, sv. 13, str. 346-347, sv. 54, str. 448; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 173-176; Sibt Ibn el-Dževzi, Mir'at ez-zeman fi tevarih el-e'jan, sv. 13, str. 130-133; Ibn el-Esir, El-Lubab fi tehzib el-ensab, Dar Sadir, Bejrut, sv. 2, str. 219; Ibn es-Sai, Ed-Durr es-semin fi esma' el-musannifin, Dar El-Garb el-islamijj, Tunis, 2009, str. 159-161; En-Nevevi, Tehzib el-esma' ve el-lugat, sv. 1, str. 80-82; Ibn Hallikan, Vefejat el-e'jan, sv. 4, str. 184-185; Ebu el-Fida', El-Muhtesar fi ahbar el-bešer, El-Matbea el-Husejnijje el-misrijje, Kairo, sv. 2, str. 18; Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 77-95; Id., Tarih el-islam, sv. 4, str. 954-957; Id., Sijer e'lam en-nubela', sv. 9, str. 134-136; Id., El-Iber fi haber men gaber, sv. 1, str. 234; Es-Safedi, El-Vafi bi el-vefejat, sv. 2, str. 247-248; El-Jafi', Mir'at el-džinan ve ibre el-jakzan, sv. 1, str. 325-326; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 203; El-Kureši, El-Dževahir el-mudijje fi tabekat el-hanefijje, sv. 1, str. 527-530, sv. 2, str. 42-44, 526-529; Ibn Hadžer, El-Isar bi ma'rife ruvat el-asar, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 1992/93, str. 162-163; Id., Lisan el-mizan, sv. 7, str. 60-63; Id., Ta'džil el-menfea bi zevaid ridžal el-eimme el-erbea, Dar El-Bešair el-islamijje, Bejrut, 1996, sv. 2, str. 174-177; El-Ajni, Megani el-ahjar fi šerh esami ridžal Meani el-asar, sv. 3, str. 540-541; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 130-131; Ibn Kutlubuga, Tadž et-teradžim, str. 237-240; El-Ulejmi, El-Tarih el-mu'teber fi enba' men gaber, sv. 3, str. 149-150; Et-Tajjib Bamahreme, Kilade en-nahr fi vefejat e'jan ed-dehr, sv. 2, str. 305-306; Ibn en-Nedim, El-Fihrist, str. 253-254; Katib Čelebi, Sullem el-vusul ila tabekat el-fuhul, sv. 3, str. 123; Id., Kešf ez-zunun an esamijj el-kutub ve el-funun, sv. 1, str. 21, 81, 227, 563, 569, 581, 631, 911, sv. 2, str. 962, 1013-1014, 1378, 1384, 1424, 1452, 1525, 1581, 1667, 1669, 1680, 1908, 1980; Ismail-paša el-Bagdadi, Idah el-meknun fi ez-zejl ala Kešf ez-zunun, sv. 3, str. 115; Id., Hedijje el-arifin, sv. 1, str. 2, sv. 2, str. 8; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 407-412; El-Leknevi, El-Fevaid el-behijje fi teradžim el-hanefijje, str. 163; Siddik Hasan Han, Et-Tadž el-mukellel min dževahir measir et-tiraz el-ahir ve el-evvel, str. 93; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 419-439; Ez-Zirikli, El-E'alam, sv. 6, str. 80; Omer Rida Kehhale, Mu'džem el-muellifin, sv. 9, str. 207-208; Ibn Ebu Hatim, El-Džerh ve et-ta'dil, sv. 7, str. 227; Ibn Mende, Feth el-bab fi el-kuna ve el-elkab, str. 500; Muhammed Zahid el-Kevseri, Husn et-tekadi fi sire el-Imam Ebi Jusuf el-Kadi, El-Mektebe El-Ezherijje li et-turas, Kairo, 2002; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, Dar Es-Sekafe, Doha, 1987; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, Dar El-Kalem, Damask-Bejrut, 1994; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, El-Medželle el-arebijje, Rijad, 2017; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, Dar Ibn Hazm, Bejrut, 2012, sv. 1, str. 7-313; Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, Oxford University Press, Oxford, 2012, str. 1081-1085; Mehmet Özşenel, ŞEYBANİ, Muhammed b. Hasan, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Istanbul, 2010, sv. 39, str. 38-43; Zafar Ishaq Ansari, The Early Development of Islamic Fiqh in Kufah with Special Reference to the Works of Abu Yusuf and Shaybani; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 294-301 (passim), 306-310.

[2] Vidi općenito o Šejbanijevim naučnim sposobnostima: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 44-50 (passim), 56-62 (passim); Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 71-100; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 150-171; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 134-135, 189-306; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 176-292; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 294-301 (passim), 306-310.

[3] Vidi detaljnije o Šejbanijevom idžtihadu: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 44-50 (passim); Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 72-100; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 172-222; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 266, 287-301, 373-375; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, str. 294-301 (passim), 306-310.

[4] Ibn Rušd el-Džedd, El-Mukaddimat el-mumehhidat, sv. 1, str. 44-45.

[5] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na razvoj drugih mezheba: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 3, 14-35, 50-53, 62; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 83-91; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 150-151; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 124-127, 355-359, 369-372; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 41-43, 45.

[6] Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 52.

[7] El-Hatib, Tarih Bagdad, sv. 14, str. 261; Ibn el-Dževzi, Menakib El-Imam Ahmed, str. 26.

[8] Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 90.

[9] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na razvoj komparativnog fikha: Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 90-91; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 359, 366-372.

[10] Ovdje se pod Muhtesarom misli na Es-Sijeru-l-kebir ili Es-Sijeru-s-sagir.

[11] Ibn Tejmijje, Medžmu' el-fetava, sv. 4, str. 450-451.

[12] Vidi o Šejbanijevoj zasluzi za zapisivanje hanefijskog mezheba: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 62-72; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 52-70; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 92-149; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 144-188, 189-266, 272-278, 296, 351-355.

[13] Ovdje je očito riječ o grešci, pa je umjesto Bagdada navedena Kufa, budući da je imam Muhammed prije postavljenja na kadijsku službu u Rekki živio već u Bagdadu.

[14] Ez-Zehebi, Menakib El-Imam Ebi Hanife ve sahibejh, str. 87-88; Id., Tarih el-islam, sv. 4, str. 956; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 437-438; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 37-38.

[15] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na nastanak islamskog privrednog prava: Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 103-119; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 169-170; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 176-177, 179-180.

[16] Hugo Grocije (lat. Grotius, holandski Groot) je novovjekovni holandski filozof koji se na Zapadu smatra ocem međunarodnog prava.

[17] Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 343; Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, str. 1081.

[18] Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, str. 1081.

[19] Ibid., str. 1082.

[20] Christopher Weeramantry, Islamic Jurisprudence: An International Perspective, MacMillan Press, Hampshire-London 1988, str. 132.

[21] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na nastanak sijera: Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 123-142; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 171; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 157-159, 325-326, 330-336 (passim), 340-345, 359-366; Mashood Baderin, Muhammad Al-Shaybani, The Oxford Handbook of the History of International Law, str. 1081-1085; Grupa autora, El-Kanun ed-devlijj el-islamijj fi dav' kitabat ve idžtihadat el-Imam El-Evzai' ve el-Imam Eš-Šejbani, Dar El-Kutub el-ilmijje, Bejrut, 2011; Osman ibn Džum'a Dumejrijje, El-Muahedat ed-devlijje fi fikh el-imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, Da've el-Hakk, Rabat, 1997, br. 177.

[22] Vidi detaljnije o Šejbanijevom uticaju na nastanak nauke o fikhskim finesama: Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 152-164.

[23] Vidi detaljnije o Šejbanijevom kadiluku: Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 40-44; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 90-100; Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 229-232; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 86-91.

[24] Razloga za Jahjino dizanje ustanaka je mnogo. No, dovoljno je spomenuti činjenicu da je halifa El-Mensur (754-775), djed Haruna er-Rešida, strahovao da bi potomci h. Hasana ibn Alije mogli ugroziti njegovu vlast. Stoga je odlučio likvidirati sve uticajnije potomke. Tako je 145. god. po Hidžri (762. godine) uhapsio veći broj pripadnika h. Hasanove porodice i zatvorio ih u zatvor u A'zaru (El-A'zar) u Hašimiji, gradu 130 km južno od Bagdada. Ibn Kesir opisuje taj zloglasni zatvor: El-Mensur ih je stavio u zatvor u kojem nisu čuli ezan niti su znali koje je namasko vrijeme. Tako su u dotičnom zatvoru te godine pogubljeni: Jahjin amidža Hasan el-Muselles ibn Hasan el-Musenna i njegovi sinovi Alija el-Abid, Abdullah i Abbas; Jahjin otac Abdullah el-Mahd ibn Hasan el-Musenna; Jahjin amidža Ibrahim el-Gamr ibn Hasan el-Musenna i njegov sin Muhammed ed-Dibadž el-Asfer. Štaviše, te iste godine su likvidirana i njegova braća Ibrahim el-Dževad i Muhammed en-Nefs ez-Zekijje, sinovi Abdullaha el-Mahda, koji su podigli ustanak zbog dotičnih pogubljenja. Za detaljnije o prvim generacijama ehli-bejtu i njihovom stradanju vidjeti: Jusuf Džafić, Allahov poslanik i njegova porodica (ehli-bejt), MIZ Tuzla, Tuzla, 2018.

[25] Vidi za detaljnije o ovom događaju: Es-Sajmeri, Ahbar Ebi Hanife ve ashabihi, str. 130-132; Ibn Džerir et-Taberi, Tarih er-rusul ve el-muluk, sv. 8, str. 247; Ebu el-Feredž el-Asbehani, Mekatil et-Talibijjin, Dar El-Ma'rife, Bejrut, str. 401-404; Ebu el-Feredž Ibn el-Dževzi, El-Muntezam fi tarih el-muluk ve el-umem, sv. 9, str. 17-18; Ibn el-Esir, El-Kamil fi et-tarih, sv. 5, str. 291; Ibn Kesir, El-Bidaje ve en-nihaje, sv. 10, str. 167-168; Ibn Tagribirdi, En-Nudžum ez-zahire fi muluk Misr ve el-Kahire, sv. 2, str. 63; Ibn el-Bezzaz, Menakib Ebu Hanife, str. 436-437; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 40-43; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 93-94, 96; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 87-88; Mehmet Boynukalın, Mukaddime et-tahkik, u: Muhammed eš-Šejbani, El-Asl, sv. 1, str. 25-26.

[26] Ibn Abdulberr, El-Intika' fi fedail es-selase el-eimme el-fukaha', str. 97-98; Ibn el-Imad el-Hanbeli, Šezerat ez-zeheb fi ahbar men zeheb, sv. 2, str. 411-412; Hišam ibn Abdulmelik ibn Duhejš, Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani el-imam el-abkarijj, str. 46; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 121, 130, 370.

[27] Vidi za detaljnije o arapskom jeziku u Šejbanijevom fikhu: Alija Ahmed en-Nedvi, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani: Nabiga el-fikh el-islamijj, str. 164-169; Muhammed ed-Dusuki, El-Imam Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani ve eseruhu fi el-fikh el-islamijj, str. 140-143; Muhammed Zahid el-Kevseri, Bulug el-emani fi sire Muhammed ibn el-Hasan eš-Šejbani, str. 59-60.